WSZYSTKO JEST FORMĄ CZYLI KULTUROWY PORADNIK NEGOCJATORA (Z IRANEM)

Uliczny sprzedawca w Teheranie cyzeluje dla klienta pióro do kaligrafii. (fot. KR)

Historyczne porozumienie czy historyczny błąd, jak chcą inni, niebawem znów przysłoni jakaś konfrontacyjna wypowiedź prominentnego irańskiego polityka, albo demonstracja z rutynowymi okrzykami „śmierć Ameryce” („marg bar Amrika”) i „umrzyj Izraelu” („Esrail, bemiri”). Rutynowa mowa nienawiści?! – oburzy się ktoś. Zanim spirala znów zacznie się nakręcać spróbujmy chłodnym okiem przyjrzeć się tej retoryce. Czy to dowód na zbójecki charakter Iranu i dzikość jego mieszkańców?

Znamienne, że Iran zyskał gorącego sojusznika w Jacku Strawle – jednym z uczestników nieudanych negocjacji sprzed kilku lat. Straw od dawna powtarza, że kluczem do dogadania się z Iranem jest zmiana tonu rozmów. I – jak widać – nie jest bez racji. Trochę perszczyzny w angielskim to balsam na rany Iranu. Bo nic nie boli tak jak zachodnie lekceważenie powagi „wielkiego, dumnego narodu irańskiego”.

Kultura Iranu jest kulturą formy, kulturą słowa i to słowa wiązanego. Język zawsze jest kluczem do zrozumienia kraju, ale w przypadku Iranu drzwi są wyjątkowo odporne na wywarzanie. Nie chodzi tylko o to, że w Iranie poezja wciąż jest częścią codzienności nie tylko ludzi wykształconych ale też – a czasem wręcz bardziej – prostych. Kultura słowa nie polega tu tylko na recytowaniu wierszy i kwiecistym sposobie wyrazu, ale wkracza we wszystkie zakamarki życia.

Historia odcisnęła piętno na języku. W szyizmie panowała zgoda na ukrywanie swoich poglądów (takija, ketman) w obawie przed prześladowaniami. Tę zasadę Irańczycy przenieśli na codzienne życie. Stanowi to niemałe wyzwanie dla socjologa - Irańczycy zawsze starają się wyjść na przeciw oczekiwaniom rozmówcy... A i wielu dziennikarzy pada ofiarą przekonania, że w ciągu kilku dni poznali Iran jak własną kieszeń.

Po trosze wynika to także z perskiej grzeczności. Dobrze wychowany Pers jest skrępowany ta'rofami – formułami i przepisami dotyczącymi form zachowania. Iluż zachodnich turystów muszą gonić kierowcy taksówek, którzy kurtuazyjnie odmówili przyjęcia zapłaty i zostali przez turystę potraktowani dosłownie: z uśmiechem podziękował i odszedł, pozostawiając kierowcę w osłupieniu. Podobnie ma się rzecz z zaproszeniami do domów, które tak nas – ludzi Zachodu – często ujmują, że chętnie je przyjmujemy. Zdarza się nierzadko, że wprawiamy tym gospodarza w zakłopotanie... Co zatem robić, gdy Irańczyk oferuje nam przysługę, połowę obiadu, czy zaprasza nas na noc do domu? Równie kurtuazyjnie, jak nas poproszono... odmówić. Z reguły propozycja zostanie ponowiona, ale i to nie powinno nas zwieść. Chyba, że rozmówca nalega.

Świat jest narracją. To w Iranie żadna nowinka. Nasz Kadłubek poszedł w zapomnienie zastąpiony kultem faktów a w Persowie trzymają się starego przekonania o prymacie przesłania nad szczegółem. Historia uczy i ilustruje a nie odbija fakty. Jeśli natrafimy na twórczą interpretację własnych słów czy wydarzeń, w który braliśmy udział niech nas to nie obraża. Nie znaczy, że nas niedokładnie wysłuchano. Przeciwnie – zostaliśmy podniesieni do rangi exemplum.

Dlaczego w takim razie poetyccy Irańczycy wykrzykują mrożące krew w żyłach hasła? Ponieważ są ludźmi formy. Cieszące się wielką popularnością sufickie (mistyczne) bractwa skupiały zawsze przedstawicieli prostych zawodów. Któż może sobie pozwolić na to, by po seansie, w czasie którego wpada w trans mistyczny nie wrócić do pracy? Trzeba zamknąć drzwi i ruszać do warsztatu czy taksówki. Ktoś mi niedawno opowiadał, że w Kabulu nadal tak rzecz funkcjonuje. Zbiorowe lamenty, nabożeństwa żałobne, czy demonstracje to także forma. Ważna dla zdrowia psychicznego forma terapeutyczna. Skoro już zrzuci się ciężar codziennych trosk, można wrócić do obowiązków. Niełatwo nam to zrozumieć: nawet prezydent Chatami, ulubieniec zachodnich mediów, bezskutecznie tłumaczył, że Irańczycy skandują co prawda „śmierć Ameryce”, ale nie dlatego, że jej nienawidzą a po to, żeby sprzeciwić się amerykańskiej hegemonii. Nikt zapewne nie polubi tych haseł, ale może warto zacząć od zastanowienia się do jakiego porządku przynależą i na ile są rzeczywiście groźne. Z pewnością ułatwi to każde negocjacje z Iranem i każde spotkanie z irańską kulturą.